سامانه ملی سپتام علاوه بر تداوم کسب و کار، در مبارزه با فساد و پولشویی چه کارکردهایی دارد؟ بررسی تطبیقی و راهکارهای بومی‌سازی تجربه جهانی

کارکردهای سامانه سپتام محدود به تامین امنیت اماکن و واحدهای صنفی نیست و علاوه بر تداوم کسب و کارها و افزایش تاب‌آوری آنها، در حوزه‌های دیگری نیز کارکردهای متعددی دارد. در جهان امروز، ارتباط میان سامانه‌های نظارت تصویری و سازوکارهای شفافیت مالی به‌ویژه در حوزه مبارزه با فساد، پولشویی و تأمین مالی تروریسم به یکی از محورهای مهم حکمرانی امنیت‌محور تبدیل شده است. در ایران، طرح ملی سپتام با هدف پایش تصویری اماکن حساس و پرریسک، ظرفیت بالایی برای کمک به نهادهای نظارتی و قضایی در کشف و پیشگیری از فساد و تخلفات مالی دارد. این مقاله ضمن بررسی نقش سپتام در چارچوب استانداردهای FATF، به تحلیل تجربیات موفق جهانی همچون تجربه امارات، عربستان، سنگاپور و اتحادیه اروپا می‌پردازد و راهکارهایی برای بومی‌سازی این مدل‌ها در ایران ارائه می‌دهد.

۱. مقدمه

فساد، پولشویی و تأمین مالی تروریسم از جمله تهدیدات راهبردی علیه نظام‌های مالی و امنیتی دولت‌هاست. نهادهای بین‌المللی همچون FATF بر لزوم شفافیت مالی و شناسایی تراکنش‌های مشکوک در تمامی سطوح تأکید دارند. در این میان، استفاده از فناوری‌های نوین، به‌ویژه سامانه‌های نظارت تصویری استاندارد، به عنوان ابزار تکمیلی در راستی‌آزمایی فعالیت‌های تجاری، مالی و اقتصادی بسیار مؤثر هستند.

در ایران، سامانه پایش تصویری اماکن (سپتام)، به عنوان یک طرح ملی تحت نظارت نهادهای امنیتی و انتظامی، بستر مناسبی برای رصد هوشمند اماکن حساس از جمله صرافی‌ها، طلافروشی‌ها، مراکز تجاری پرتراکنش، گمرکات، مناطق آزاد تجاری، و حتی بانک‌ها فراهم کرده است. این مقاله به تشریح کارکردهای سپتام در شناسایی الگوهای پنهان تراکنش‌های مشکوک، تطبیق با استانداردهای جهانی، و ارائه راهکارهای تکمیلی برای تقویت این طرح می‌پردازد.

۲. چارچوب‌های بین‌المللی: ارتباط نظارت تصویری و مبارزه با جرایم مالی

در اسناد راهبردی FATF (Financial Action Task Force) و UNODC، بر لزوم شناسایی هویت مشتریان (KYC) و تطبیق اطلاعات تراکنش‌ها با رفتار واقعی کاربران تأکید شده است. در این میان، نظارت تصویری استاندارد و قابل تطبیق با زمان و مکان می‌تواند کارکردهای زیر را داشته باشد:

• اثبات حضور فیزیکی افراد در زمان وقوع تخلف مالی؛
• کشف رفتارهای مشکوک و الگوهای غیرعادی در معاملات (مانند مراجعه مکرر افراد به صرافی‌ها بدون تناسب با شغل)؛
• ایجاد هم‌زمانی میان مدارک دیجیتال (تراکنش) و شواهد تصویری؛
• کمک به احراز هویت در فرآیندهای قضایی و پیگرد متهمین.

مطالعات منتشر شده در Journal of Money Laundering Control (2021) و گزارش‌های رسمی Europol نشان می‌دهد که دوربین‌های هوشمند، به‌ویژه در مراکز تبادل مالی، توانسته‌اند نقش قابل توجهی در تشخیص زودهنگام رفتارهای پولشویی و شبکه‌های مالی تروریستی ایفا کنند.

۳. ظرفیت‌های سامانه سپتام در شفاف‌سازی مالی

سامانه سپتام با بررسی کیفیت تجهیزات و همچنین صحت نصب و راه‌اندازی سامانه نظارت‌تصویری (دوربین‌های مداربسته) و همچنین نظارت بر ارایه خدمات دوربین‌های ابری توسط اپراتورهای مخابراتی کشور (همچون هوبان که توسط شرکت مخابرات ایران ارایه می‌شود و شاهین که توسط جیرینگ شرکت متعلق به همراه اول ارایه می‌شود) و همچنین سرویس‌های نوآورانه‌ای همچون «نگهبان هوشمند» که در اماکن و اصناف مهم و حساس نصب می‌گردند، دارای کارکردهای کلیدی در سه محور است:

1.3. راستی‌آزمایی تراکنش‌های مالی مشکوک

با پیوند زدن داده‌های تصویری از دوربین‌های محل با داده‌های بانکی یا گزارش‌های FIU (واحد اطلاعات مالی)، امکان تطبیق بین عملکرد ظاهری یک کسب‌وکار و حجم تبادلات مالی آن فراهم می‌شود. به عنوان نمونه، صرافی‌ای که در تصاویر دوربین تنها چند مشتری دارد اما گردش مالی چند صد میلیاردی دارد، می‌تواند تحت شناسایی هوشمند قرار گیرد.

2.3. کشف زنجیره‌های رفت‌وآمد

دوربین‌های شبکه‌ای سپتام می‌توانند مسیرهای رفت‌وآمد افراد مشکوک را در مناطق مختلف رصد کرده و با استفاده از الگوریتم‌های تشخیص چهره یا پلاک، ارتباط میان افراد حاضر در فعالیت‌های مشکوک را روشن سازند.

3.3. حفاظت از اطلاعات هویتی و مدارک قضایی

ثبت و نگهداری امن داده‌های تصویری با رعایت استانداردهای ISO/IEC 27001 (مدیریت امنیت اطلاعات) زمینه استفاده به‌عنوان ادله معتبر در فرآیند قضایی را فراهم کرده و به کارآمدی پیگردهای قانونی در جرایم مالی می‌افزاید.

۴. تجربه کشورهای دیگر

1.4. امارات متحده عربی

امارات با راه‌اندازی سیستم “HawkEye”، تمامی دوربین‌های نظارتی در مراکز مالی، مناطق آزاد و فرودگاه‌ها را به سامانه مرکزی متصل کرده و به‌صورت بلادرنگ امکان مانیتورینگ رفتارهای پرریسک را فراهم نموده است. این سیستم با ابزارهای KYC و گزارش‌گیری اتوماتیک از ناهنجاری‌های تصویری تلفیق شده است.

2.4. سنگاپور

در سنگاپور، دوربین‌های متصل به سامانه مالی MAS (Monetary Authority of Singapore) در مراکز خرید لوکس و مناطق خاص به شناسایی پول‌شویی از طریق خریدهای غیرمنطقی (مانند خرید نقدی طلا توسط گردشگران مکرر) کمک می‌کند.

3.4. عربستان سعودی

طرح «عینک» که شبیه سپتام است، با تمرکز بر نقاط گمرکی و بازار طلا، به‌طور جدی اطلاعات دوربین‌ها را به سیستم AML وصل کرده و گزارش‌های تحلیل‌رفتاری را به‌صورت هفتگی به پلیس اقتصادی ارائه می‌دهد.

۵. پیشنهادهای راهبردی برای توسعه کارکردهای سپتام

1. ایجاد اتصال میان سپتام و سامانه FIU (واحد اطلاعات مالی کشور) برای گزارش‌گیری لحظه‌ای از ناهنجاری‌های تصویری؛
2. الزام فروشندگان ارز، طلا و کریپتو به اخذ گواهی سپتام با سطح تفکیک‌پذیری بالا؛
3. تحلیل الگوریتمی رفتار مشتریان پرتراکنش با استفاده از AI (هوش مصنوعی) از طریق سرویس‌های هوش‌مصنوعی نوآورانه همچون «نگهبان هوشمند» در کنار داده‌های تصویری؛
4. ایجاد داشبوردهای مشترک بین نهادهای قضایی، اقتصادی و امنیتی برای استفاده از داده‌های تصویری در مبارزه با جرایم سازمان‌یافته مالی؛
5. گسترش طرح به مناطق آزاد و بازارهای مرزی که مستعد تخلفات مالی هستند.

۶. نتیجه‌گیری

سامانه سپتام فراتر از یک زیرساخت نظارتی تصویری، بستری استراتژیک برای ارتقای شفافیت مالی و مقابله با تهدیدات نوظهور همچون پولشویی، تأمین مالی تروریسم، فرار مالیاتی و جرایم سازمان‌یافته محسوب می‌شود. ترکیب سپتام با ابزارهای تحلیل داده و نظارت مالی، می‌تواند به مدلی ملی برای حکمرانی داده‌محور در عرصه امنیت اقتصادی تبدیل شود. تجربیات موفق جهانی نیز گواهی بر کارایی چنین رویکردی است.

منابع:

1. FATF Recommendations (2024 Edition) – www.fatf-gafi.org
2. UNODC – Combating Money Laundering through Surveillance Technologies, 2022
3. Journal of Money Laundering Control – Volume 26, Issue 1
4. Europol Financial Intelligence Reports, 2023
5. UAE Ministry of Interior – HawkEye Surveillance Strategy, 2021
6. Monetary Authority of Singapore (MAS) – Surveillance Integration Policy Paper, 2020
7. مرکز اطلاعات مالی ایران – گزارش‌های سالیانه مبارزه با پولشویی
8. سایت رسمی سپتام – www.saptam.ir

درباره نویسنده